Tussen vrees en hoop

De oorlog door de ogen van gewone mensen

“God zij dank is de beklemmende betrekkelijke rust op het oorlogstoneel verbroken. Heden werd het bericht bekend van een groote Engelsche doorbraak aan het Egyptische front. Moge dit het begin zijn van het einde.” Zo begint Weerselo’s burgemeester Herman Scholtens op 5 november 1942 zijn dagboek. De bezetting teistert zijn gemeente dan al tweeënhalf jaar. En het spoedige einde waarop de burgemeester hoopt, zal nóg eens tweeënhalf jaar op zich laten wachten.

Het recent ontdekte dagboek uit de Tweede Wereldoorlog toont de worsteling van een burgemeester met de eisen van een genadeloze bezetter. Het is een van de 200 bijzondere getuigenissen in het tweedelige Oorlogsverhalen uit de oude gemeente Weerselo, dat de vijf oorlogsjaren door de ogen van gewone mensen laat zien. Een duistere periode die tal van levens eist en andere voorgoed verandert.

Zoals dat van Jo Boomkamp-Mol die in september 1944 trouwt met haar Johan, geboren op erve ‘t Hesseler in Hasselo dat dan nog – net als Driene – bij Weerselo hoort. Ondanks de oorlog zijn ze optimistisch over hun toekomst. Totdat Johan, technisch tekenaar in Hengelo en actief in het verzet, wordt opgepakt en op 25 november 1944 met twee andere gijzelaars wordt gefusilleerd. Uit wraak voor het feit dat de Duitsers een nabij ’t Hesseler gecrashte geallieerde piloot niet kunnen vinden.

“Zoo zijn we nog zoo gelukkig samen in ons huisje, mijn Johan en ik en 10 weken later breng ik hem (…) naar het kerkhof”, schrijft ze later in een brief aan bekenden. Jo zal nooit hertrouwen of de ’lieve hummels’ krijgen, waarvan ze droomde. Ze overlijdt in 1979. “Tante Jo is er nooit meer overheen gekomen”, zegt een nabestaande.
 
‘Erbarmelijke tijd’

Johan Boomkamp is een van de tientallen oorlogsslachtoffers in Weerselo met heel verschillende achtergronden. Er zijn meer verzetsmensen die het einde van de oorlog niet halen, geallieerde piloten die hun leven wagen voor de vrijheid van mensen die ze niet kennen of onderduikers die verraden worden. Onder hen ook de twaalf geëxecuteerden op het vliegveld Twente, waarvoor de heemkundevereniging Weerselo een aantal jaren geleden een herdenkingsteken oprichtte.

Weerselo had in 1940 opvallend genoeg geen joodse inwoners. Maar de joden die er in ‘deze erbarmelijke tijd’, zoals de burgemeester het noemt, onderduiken horen vaak bij de slachtoffers. Zoals de Bornse slager Samuel Zilversmit, die weet dat ze kansloos zijn als hij, zijn vrouw Mina en dochter Zelma, worden verraden en de Duitsers de smid Bernard Lesscher dwingen hen in zijn vrachtwagen naar een verzamelpunt in Almelo te brengen. “Rij het hele spul in het kanaal, dan zijn we ervan af!”, vraagt Samuel onderweg nog aan Lesscher. Een kans die deze door de gewapende begeleiding nooit krijgt. Zijn passagiers worden in juni 1943 in Sobibor vermoord. Hijzelf zal zijn vrachtwagen de rest van de oorlog onder stro verstoppen.

In veel verhalen zit zo’n gevoel van machteloosheid. Soms zijn de slachtoffers alleen maar toevallig op het verkeerde moment op de verkeerde plek. Zoals Johanna Volmer-Damer, die in december 1944 thuis in Deurningen in haar stoel sterft door scherven van een geallieerde bom die per ongeluk voor haar woning neerkomt. Haar man Johannes en enkele van de acht kinderen raken gewond. Totdat hun huis herbouwd is, ontfermt opoe zich over hen. Gewoon omdat ze dat nog kan: “Komt mer hier met den heelen kroam, want dat kan nich, dee kinder oaveral.”

­­­Kerstverhaal

Het is een van de voorbeelden van spontane hulp, die er ook is. Hulp voor joodse onderduikers, zoals de latere burgemeester van Amsterdam Wim Polak die aan de rand van Oldenzaal de oorlog overleeft. Voor de zusters van het Duitse klooster in Oldenzaal, die in Rossum worden opgevangen als ze worden weggejaagd en voor Russen die uit Duitse gevangenschap ontsnappen, onderduiken en het lokale verzet helpen.

Of voor de tientallen Hengeloërs, die bij boeren in Saasveld terecht kunnen na de geallieerde bombardementen in oktober 1944 op hun stad. Vluchtelingen die in een bomvolle Saasveldse kerk de laatste kerst van de oorlog beleven. “Nooit maakte het kerstverhaal meer indruk dan die nacht”, zegt een Saasvelder die er bij was.

Duitse soldaten

Nagenoeg alle kanten van de oorlog komen in beide boeken aan bod: van de Holocaust tot de Weerseloërs die in de strijd van de meidagen of in Nederlands-Indië het leven laten. Met alle schakeringen in ‘goed’ en ‘fout’. Zelfs Duitse soldaten, die deels gelegerd zijn op boerenerven, vertellen hun verhaal.

In het laatste oorlogsjaar zijn het veelal jonge jongens die maar een ding willen: naar huis. Wat menigeen niet gegeven is, als ze in november 1944 de relatieve veiligheid in Twente moeten inruilen voor Hitlers wanhoopsoffensief in de Ardennen.

“Velen hebben de kerst van 1944 al niet meer meegemaakt. Het was toen een verschrikkelijk en genadeloos sterven dat slechts enkelen bespaard bleef”, schrijft Frans Kloss na de oorlog aan de familie in Lemselo waar hij ondergebracht was. “Ik koester de herinneringen aan jullie en zal jullie nooit vergeten.”

Infoblokje

Oorlogsverhalen in de oude gemeente Weerselo is een monumentaal ooggetuigenverslag van de Tweede Wereldoorlog. De tweehonderd verhalen zijn - verdeeld over twee gebonden boeken in een luxe cassette - te bestellen voor maar 35 euro. Dat kan tot 1 april 2025 via een e-mail naar boekoorlogsverhalen@heemkundeweerselo.nl en overmaking van het bedrag op rekeningnummer NL33 RABO 0156812959 t.n.v. Vereniging Heemkunde Gemeente Weerselo. Vergeet niet uw naam en adres te vermelden.

Vereniging Heemkunde Oalde Gemeente Weersel

Johan en JoBoomkamp-Mol

Moeder Volmer-Damer

Wim Polak op zijn onderduikadres.